बाल अधिकार ,भविष्यको आधार

राष्ट्रिय दैनिक / नवलपरासी ,२९ भाद्र

१.बाल दिवसको महत्त्व

बाल दिवसको महत्त्व धेरै पक्षमा देख्न सकिन्छ:
क. बाल अधिकारको प्रवर्द्धन: बाल दिवसले बालबालिकाको अधिकारको महत्त्वलाई उजागर गर्छ। यसले बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, र सहभागिताको अधिकारलाई सुनिश्चित गर्न समाजलाई प्रेरित गर्छ।

ख. सामाजिक चेतना: बाल दिवसले समाजमा बालबालिकाको महत्त्व र उनीहरूको अधिकारको बारेमा जनचेतना फैलाउँछ। यसले बालबालिकाको संरक्षण र विकासमा समाजको भूमिका बढाउँछ।

ग. शिक्षा र स्वास्थ्यमा ध्यान: बाल दिवसको अवसरमा विभिन्न कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छ जसले बालबालिकाको शिक्षा र स्वास्थ्यमा ध्यान केन्द्रित गर्छ। यसले बालबालिकाको समग्र विकासमा सहयोग पुर्‍याउँछ।
घ. बालबालिकाको सहभागिता: बाल दिवसले बालबालिकालाई विभिन्न गतिविधिमा सहभागी गराउँछ, जसले उनीहरूको आत्मविश्वास र नेतृत्व क्षमताको विकासमा मद्दत पुर्‍याउँछ।
ङ. समाजको भविष्य: बालबालिका समाजको भविष्य हुन्। बाल दिवसले उनीहरूको उज्ज्वल भविष्यको लागि आवश्यक कदम चाल्न प्रेरित गर्छ।

१.१.बाल अधिकारको परिभाषा र आवश्यकता
१.१.१ बाल अधिकार भनेको के हो ?
बाल अधिकार भनेको बालबालिकाहरूको जन्मसिद्ध वा नैसर्गिक अधिकार हो। यो मानव अधिकारको एक उपसमूह हो जसले नाबालिगहरूलाई दिइएको विशेष संरक्षण र हेरचाहको अधिकारलाई जनाउँछ². संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् १९८९ मा बाल अधिकारसम्बन्धी महासन्धि पारित गरेको थियो, जसले बालबालिकालाई “अठार वर्षभन्दा कम उमेरको व्यक्ति” भनेर परिभाषित गरेको छ।
१.१.२ बाल अधिकारको आवश्यकता
क. सुरक्षा र संरक्षण: बालबालिकाहरू कमजोर समूहमा पर्छन् र उनीहरूलाई शारीरिक, मानसिक, र भावनात्मक सुरक्षा आवश्यक हुन्छ। बाल अधिकारले उनीहरूको सुरक्षा सुनिश्चित गर्छ।
ख. शिक्षा: शिक्षा बालबालिकाको विकासको आधार हो। बाल अधिकारले सबै बालबालिकालाई निःशुल्क र गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार दिन्छ।
ग. स्वास्थ्य: स्वस्थ बालबालिका नै स्वस्थ समाजको आधार हो। बाल अधिकारले बालबालिकालाई उचित स्वास्थ्य सेवा र पोषण प्राप्त गर्ने अधिकार दिन्छ।
घ. समानता: बालबालिकालाई जात, लिङ्ग, धर्म, वा अन्य कुनै आधारमा भेदभाव नगरी समान अवसर प्रदान गर्नुपर्छ। बाल अधिकारले सबै बालबालिकालाई समान अवसरको सुनिश्चितता दिन्छ।
ङ. सहभागिता: बालबालिकालाई आफ्नो विचार र भावना व्यक्त गर्ने अवसर दिनुपर्छ। बाल अधिकारले उनीहरूको सहभागिता सुनिश्चित गर्छ¹.

२. मुख्य भाग
२.१. बाल अधिकारको परिभाषा
– बाल अधिकार के हो?
बाल अधिकार भनेको बालबालिकाहरूको जन्मसिद्ध वा नैसर्गिक अधिकार हो। यी अधिकारहरूले बालबालिकालाई उचित संरक्षण, हेरचाह, शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, र समान अवसरको सुनिश्चितता दिन्छन्। संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् १९८९ मा बाल अधिकारसम्बन्धी महासन्धि (Convention on the Rights of the Child) पारित गरेको थियो, जसले बालबालिकालाई “अठार वर्षभन्दा कम उमेरको व्यक्ति” भनेर परिभाषित गरेको छ । बाल अधिकारको सम्वन्धमा नेपाल सरकारले पनि बाल अधिकार संरक्षण सम्बन्धि ऐन २०७५ जसमा १३ वटा बाल अधिकारहरू उल्लेख गरेको छ भने नेपालको संविधान२०७२ को भाग -३ को धारा ३९ मा पनि बाल अधिकार सम्बन्धी व्यवस्था गरेको देखिन्छ ।
बाल अधिकारमा निम्न अधिकारहरू समावेश छन्:
शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार: सबै बालबालिकालाई निःशुल्क र गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार।
स्वास्थ्य सेवा प्राप्त गर्ने अधिकार: उचित स्वास्थ्य सेवा र पोषण प्राप्त गर्ने अधिकार।
सुरक्षा र संरक्षणको अधिकार: शारीरिक, मानसिक, र भावनात्मक सुरक्षा।
समानताको अधिकार:जात, लिङ्ग, धर्म, वा अन्य कुनै आधारमा भेदभाव नगरी समान अवसर।
सहभागिताको अधिकार: आफ्नो विचार र भावना व्यक्त गर्ने अवसर।
बाल अधिकारले बालबालिकाको समग्र विकास र भविष्यको सुनिश्चितता गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

२.२बाल अधिकारको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
बाल अधिकारको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि धेरै महत्त्वपूर्ण घटनाहरू र दस्तावेजहरूमा आधारित छ:
क. पहिलो विश्वयुद्ध: पहिलो विश्वयुद्धको समयमा बालबालिकाहरूले धेरै पीडा भोग्नुपर्‍यो। यसले बालबालिकाको संरक्षण र अधिकारको आवश्यकता महसुस गरायो।
ख. जेनेभा घोषणा पत्र (1924): बेलायती नागरिक एग्लैन्टाइन जेबले बाल अधिकारसम्बन्धी अवधारणा विकास गरे र सन् १९२४ मा लिग अफ नेशनले जेनेभा घोषणा पत्रलाई पारित गर्‍यो। यसले बाल अधिकारको औपचारिक सुरुवात गर्‍यो।
ग. संयुक्त राष्ट्रसंघको बाल अधिकार महासन्धि (1989): सन् १९८९ मा संयुक्त राष्ट्रसंघले बाल अधिकारसम्बन्धी महासन्धि पारित गर्‍यो, जसले बालबालिकालाई “अठार वर्षभन्दा कम उमेरको व्यक्ति” भनेर परिभाषित गर्‍यो। यो महासन्धिले बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, र सहभागिताको अधिकारलाई सुनिश्चित गर्‍यो।
२.३. नेपालमा बाल अधिकार: नेपालले सन् १९९० मा बाल अधिकार महासन्धिलाई अनुमोदन गर्‍यो र बालबालिका ऐन २०४८ लागु गर्‍यो। पछि, सन् २०७५ मा यस ऐनलाई संशोधन गरेर बालबालिका सम्बन्धी नयाँ ऐन लागु गरियो।
बाल अधिकारको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिले बालबालिकाको संरक्षण र विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको देखिन्छ।

३. बाल अधिकारका प्रमुख क्षेत्रहरू
अधिकारहरू बालबालिकाको समग्र विकास र भविष्यको सुनिश्चितता गर्न महत्त्वपूर्ण छन्।
क. बाँच्न पाउने अधिकार: बालबालिकालाई जीवनको अधिकार छ, जसले उनीहरूको शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यको संरक्षण सुनिश्चित गर्छ।
ख. संरक्षणको अधिकार: बालबालिकालाई हिंसा, शोषण, र दुर्व्यवहारबाट सुरक्षित राख्न आवश्यक छ। यसले बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक, र भावनात्मक सुरक्षा सुनिश्चित गर्छ।
ग. विकासको अधिकार: बालबालिकालाई शारीरिक, मानसिक, र सामाजिक विकासको अवसर प्रदान गर्नुपर्छ। यसमा शिक्षा, खेलकुद, र सांस्कृतिक गतिविधिहरू समावेश छन्।
घ. शिक्षाको अधिकार: सबै बालबालिकालाई निःशुल्क र गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार छ। शिक्षा बालबालिकाको भविष्यको आधार हो।
ङ. सहभागिताको अधिकार: बालबालिकालाई आफ्नो विचार र भावना व्यक्त गर्ने अवसर दिनुपर्छ। यसले उनीहरूको आत्मविश्वास र नेतृत्व क्षमताको विकासमा मद्दत पुर्‍याउँछ।
च. स्वास्थ्य सेवा प्राप्त गर्ने अधिकार: बालबालिकालाई उचित स्वास्थ्य सेवा र पोषण प्राप्त गर्ने अधिकार छ। स्वस्थ बालबालिका नै स्वस्थ समाजको आधार हो।
छ. समानताको अधिकार: बालबालिकालाई जात, लिङ्ग, धर्म, वा अन्य कुनै आधारमा भेदभाव नगरी समान अवसर प्रदान गर्नुपर्छ।
यी सबै अधिकारहरूले बालबालिकाको समग्र विकास र भविष्यको सुनिश्चितता गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

४. बाल अधिकारको वर्तमान स्थिति
– नेपालमा बाल अधिकारको स्थिति
नेपालमा बाल अधिकारको स्थिति मिश्रित छ, जहाँ केही क्षेत्रमा प्रगति भएको छ भने केही क्षेत्रमा अझै चुनौतीहरू छन्।
४.१ प्रगति
1. नीति र कानुन: नेपालले बाल अधिकार महासन्धिलाई अनुमोदन गरेको छ र बालबालिका ऐन २०७५ लागु गरेको छ, जसले बालबालिकाको अधिकारलाई कानुनी संरक्षण प्रदान गर्छ।
क. शिक्षा: बालबालिकाको शिक्षामा सुधार आएको छ। धेरै बालबालिका विद्यालयमा भर्ना भएका छन् र शिक्षाको पहुँच बढेको छ।
ख. स्वास्थ्य: पाँच वर्ष मुनिका बालबालिकाको मृत्युदरमा कमी आएको छ र कुपोषणको दर घटेको छ।
४.२ चुनौतीहरू
क.बाल विवाह: नेपालमा बाल विवाह अझै पनि ठूलो समस्या हो। हरेक पाँच बालिकामध्ये दुई जनाको १८ वर्ष पुग्नुभन्दा अगावै विवाह हुन्छ।
ख. बाल श्रम: ५-१७ वर्षका हरेक तीन बालबालिकामध्ये एक बाल श्रममा संलग्न छन्, जसमा धेरैजसो जोखिमयुक्त अवस्थामा छन्।
ग. हिंसा र दुर्व्यवहार: बालबालिकामाथि हिंसा र दुर्व्यवहारको समस्या पनि गम्भीर छ। लगभग ८२ प्रतिशत बालबालिकाले घरमै हिंसात्मक अनुशासनको सामना गर्नुपर्छ।
४.३समाधानका प्रयासहरू
क. सरकारी र गैर-सरकारी प्रयासहरू: बालबालिकाको संरक्षण र विकासका लागि विभिन्न सरकारी र गैर-सरकारी संस्थाहरूले काम गरिरहेका छन्।
ख. समाजको भूमिका: समाजमा बालबालिकाको अधिकारको बारेमा जनचेतना फैलाउन र उनीहरूको संरक्षणमा समाजको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ।
नेपालमा बाल अधिकारको स्थिति सुधार गर्न अझै धेरै काम गर्नुपर्ने छ, तर हालसम्म भएका प्रगतिहरूले सकारात्मक संकेत देखाएका छन्।
४.४ विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्य
विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्यमा बाल अधिकारका विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्यमा धेरै महत्त्वपूर्ण पक्षहरू छन्:
क. संयुक्त राष्ट्रसंघको बाल अधिकार महासन्धि (1989): यो महासन्धि बाल अधिकारको सबैभन्दा व्यापक दस्तावेज हो, जसले बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, र सहभागिताको अधिकारलाई सुनिश्चित गर्छ¹. संसारभरिका लगभग सबै देशहरूले यस महासन्धिलाई अनुमोदन गरेका छन्².
ख. शिक्षा: विश्वभरिका धेरै देशहरूले बालबालिकाको शिक्षामा सुधार ल्याउन प्रयास गरेका छन्। युनिसेफको तथ्यांक अनुसार, २६ करोड २० लाख बालबालिकाहरू अझै पनि विद्यालयको पहुँचभन्दा बाहिर छन्।
ग. स्वास्थ्य: पाँच वर्ष मुनिका बालबालिकाको मृत्युदरमा विश्वव्यापी रूपमा कमी आएको छ। सन् १९९० देखि आजसम्म, २.६ अरब भन्दा बढी मानिसहरूले शुद्ध पानी खान पाएका छन्।
घ. बाल विवाह: विश्वभरिका धेरै देशहरूमा बाल विवाह अझै पनि ठूलो समस्या हो। ६५ करोड ५० लाख बालिकाहरू १८ वर्ष नपुग्दै विवाह बन्धनमा बाँधिएका छन्।
ङ. बाल श्रम: बाल श्रम पनि एक गम्भीर समस्या हो। लाखौं बालबालिकाहरू जोखिमयुक्त अवस्थामा काम गर्न बाध्य छन्।
च. समानता: बालबालिकालाई जात, लिङ्ग, धर्म, वा अन्य कुनै आधारमा भेदभाव नगरी समान अवसर प्रदान गर्नुपर्छ। धेरै देशहरूले यस क्षेत्रमा सुधार ल्याउन प्रयास गरिरहेका छन्।
४.५चुनौतीहरू
क. सामाजिक र सांस्कृतिक अवरोध: केही देशहरूमा सामाजिक र सांस्कृतिक मान्यताहरूले बाल अधिकारको कार्यान्वयनमा अवरोध पुर्‍याउँछन्¹.
ख.आर्थिक असमानता: गरिबी र आर्थिक असमानताले बालबालिकाको अधिकारको सुनिश्चिततामा चुनौती पुर्‍याउँछ।
४.६ समाधानका प्रयासहरू
क.सरकारी र गैर-सरकारी प्रयासहरू: बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि विभिन्न सरकारी र गैर-सरकारी संस्थाहरूले काम गरिरहेका छन्।
ख. अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग: विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले बाल अधिकारको प्रवर्द्धनमा सहयोग पुर्‍याइरहेका छन्।
बाल अधिकारको विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्यमा धेरै प्रगति भएको छ, तर अझै पनि धेरै चुनौतीहरू छन् जसलाई समाधान गर्न आवश्यक छ।
५. बाल अधिकारको उल्लंघन
क. बाल श्रम
बाल श्रम भनेको कुनै पनि रोजगारयुक्त कार्य हो जसले बालबालिकाको बाल्यकालमा दखल दिन सक्छ, स्कुल जानबाट रोक्छ वा मानसिक, सामाजिक र शारीरिक रूपमा असर गर्छ। नेपालमा ५-१७ वर्षका हरेक तीन बालबालिकामध्ये एक बाल श्रममा संलग्न छन्, जसमा धेरैजसो जोखिमयुक्त अवस्थामा छन्।बाल श्रमले बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, र समग्र विकासमा गम्भीर असर पार्छ।
ख. बाल विवाह
बाल विवाह भनेको कानुनी रूपमा विवाह गर्न उपयुक्त उमेरभन्दा कम उमेरमा गरिने विवाह हो। नेपालमा बाल विवाह अझै पनि ठूलो समस्या हो, जहाँ हरेक पाँच बालिकामध्ये दुई जनाको १८ वर्ष पुग्नुभन्दा अगावै विवाह हुन्छ। बाल विवाहले बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, र सामाजिक जीवनमा नकारात्मक असर पार्छ। यसले बालिकाहरूलाई समय अगावै गर्भवती हुनुपर्ने, विद्यालय छोड्नुपर्ने, र घरेलु हिंसाको शिकार हुनुपर्ने सम्भावना बढाउँछ।
ग. बाल दुर्व्यवहार
बाल दुर्व्यवहार भनेको बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक, यौनिक, वा भावनात्मक स्तरमा गरिने दुर्व्यवहार हो।नेपालमा १ देखि १४ वर्षका लगभग ८२ प्रतिशत बालबालिकाले आफ्नो घरमै हिंसात्मक अनुशासनको सामना गर्नुपर्छ। बाल दुर्व्यवहारले बालबालिकाको आत्मसम्मान, मानसिक स्वास्थ्य, र समग्र विकासमा गम्भीर असर पार्छ।
यी सबै उल्लंघनहरूले बालबालिकाको अधिकारलाई हनन गर्छन् र उनीहरूको समग्र विकासमा बाधा पुर्‍याउँछन्।
६. बाल अधिकारको प्रवर्द्धन
६.१ सरकारी प्रयासहरू
क. नीति र कानुन: नेपाल सरकारले बाल अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि विभिन्न नीति र कानुनहरू लागू गरेको छ। बालबालिका ऐन २०७५ ले बालबालिकाको अधिकारलाई कानुनी संरक्षण प्रदान गर्छ।
ख. शिक्षा र स्वास्थ्य कार्यक्रमहरू: सरकारले बालबालिकाको शिक्षा र स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउन विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेको छ। उदाहरणका लागि, निःशुल्क शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्ने कार्यक्रमहरू।
ग. बाल संरक्षण इकाईहरू: सरकारले बालबालिकाको सुरक्षाका लागि विशेष इकाईहरू स्थापना गरेको छ, जसले बालबालिकाको संरक्षण र न्याय सुनिश्चित गर्छ।
६.२गैर-सरकारी प्रयासहरू
क. युनिसेफ नेपाल: युनिसेफ नेपालले बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिरहेको छ। यसमा बाल संरक्षण, शिक्षा, स्वास्थ्य, र आपतकालीन सहयोग समावेश छन्.
ख. सामाजिक संस्थाहरू: विभिन्न सामाजिक संस्थाहरूले बालबालिकाको अधिकारको प्रवर्द्धनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन्। यी संस्थाहरूले बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, र सुरक्षामा काम गर्छन्.
ग. समुदायको भूमिका: समुदायमा बालबालिकाको अधिकारको बारेमा जनचेतना फैलाउन र उनीहरूको संरक्षणमा समाजको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ। विभिन्न अभियान र कार्यक्रमहरू मार्फत समाजमा बाल अधिकारको महत्त्व बुझाउने प्रयास गरिन्छ।
६.३ बाल अधिकारको संरक्षणमा समाजको भूमिका
क. जनचेतना फैलाउने: समाजमा बाल अधिकारको बारेमा जनचेतना फैलाउन महत्त्वपूर्ण छ। यसका लागि विभिन्न अभियान, कार्यशाला, र कार्यक्रमहरू आयोजना गर्न सकिन्छ।
ख. समर्थन र सहयोग: बालबालिकाको अधिकारको संरक्षणमा समाजले सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ। बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, र सुरक्षामा सहयोग पुर्‍याउन सकिन्छ।
ग. समुदायको सहभागिता: बालबालिकाको अधिकारको प्रवर्द्धनमा समुदायको सहभागिता आवश्यक छ। स्थानीय स्तरमा बालबालिकाको संरक्षण र विकासका लागि विभिन्न गतिविधिहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ।
घ. रिपोर्टिङ र निगरानी: बाल अधिकारको उल्लंघनको घटनाहरू रिपोर्ट गर्न र निगरानी गर्न समाजले सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ। यसले बालबालिकाको सुरक्षामा मद्दत पुर्‍याउँछ।
यी सबै प्रयासहरूले बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।
७.निष्कर्ष
बाल अधिकारको महत्त्वको पुनरावलोकन
बाल अधिकार भनेको बालबालिकाहरूको जन्मसिद्ध वा नैसर्गिक अधिकार हो, जसले उनीहरूको शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, र सहभागिताको सुनिश्चितता दिन्छ। बाल अधिकारले बालबालिकाको समग्र विकास र भविष्यको सुनिश्चितता गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। बालबालिकाहरू समाजको भविष्य हुन्, र उनीहरूको अधिकारको संरक्षणले समाजको समृद्धि र विकासमा योगदान पुर्‍याउँछ।
७.१ भविष्यका लागि सुझावहरू
क. नीति र कानुनको कार्यान्वयन: बाल अधिकारको संरक्षणका लागि बनेका नीति र कानुनहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्न आवश्यक छ। यसले बालबालिकाको अधिकारको सुनिश्चितता गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ।
ख. शिक्षा र स्वास्थ्यमा लगानी: बालबालिकाको शिक्षा र स्वास्थ्यमा थप लगानी गर्नुपर्छ। गुणस्तरीय शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाले बालबालिकाको समग्र विकासमा सहयोग पुर्‍याउँछ।
ग.जनचेतना फैलाउने: बाल अधिकारको बारेमा जनचेतना फैलाउन विभिन्न अभियान र कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ। यसले समाजमा बालबालिकाको अधिकारको महत्त्व बुझाउन मद्दत पुर्‍याउँछ।
घ.समुदायको सहभागिता: बाल अधिकारको प्रवर्द्धनमा समुदायको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ। स्थानीय स्तरमा बालबालिकाको संरक्षण र विकासका लागि विभिन्न गतिविधिहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ।
ङ. रिपोर्टिङ र निगरानी: बाल अधिकारको उल्लंघनको घटनाहरू रिपोर्ट गर्न र निगरानी गर्न समाजले सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ। यसले बालबालिकाको सुरक्षामा मद्दत पुर्‍याउँछ।

बाल अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा सबै पक्षको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ। यसले बालबालिकाको उज्ज्वल भविष्यको सुनिश्चितता गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ।
सन्दर्भ सामग्रीहरू
१. बाल अधिकारसम्बन्धी प्रमुख दस्तावेजहरू
1. बाल अधिकार सम्बन्धी महासन्धि (Convention on the Rights of the Child): – बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, र सहभागिताको अधिकार सम्बन्धि जानकारी
2. बालबालिका ऐन २०७५:
बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि लागू गरेको ऐन, जसले बालबालिकाको अधिकारलाई कानुनी संरक्षण सम्बन्धि जानकारी
२.अनुसन्धान र रिपोर्टहरू
1. युनिसेफ नेपाल: युनिसेफले बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि विभिन्न अनुसन्धान र रिपोर्टहरू
2. संयुक्त राष्ट्रसंघीय रिपोर्टहरू:
संयुक्त राष्ट्रसंघले बाल अधिकार सम्बन्धी विभिन्न रिपोर्टहरू , बालबालिकाको वर्तमान स्थिति र चुनौतीहरूको विश्लेषण सम्बन्धि जानकारी
3. समावेशी शिक्षा प्राप्तीमा अपाङ्गता भएका बालबालिकाका चुनौतीहरू:
अपाङ्गता भएका बालबालिकाहरूको शिक्षा र अधिकारसम्बन्धी चुनौतीहरूको विश्लेषण गर्ने रिपोर्ट

४. बाल अधिकारको वर्तमान स्थिति

   – नेपालमा बाल अधिकारको स्थिति

 नेपालमा बाल अधिकारको स्थिति मिश्रित छ, जहाँ केही क्षेत्रमा प्रगति भएको छ भने केही क्षेत्रमा अझै चुनौतीहरू छन्।

४.१ प्रगति

1. नीति र कानुन: नेपालले बाल अधिकार महासन्धिलाई अनुमोदन गरेको छ र बालबालिका ऐन २०७५ लागु गरेको छ, जसले बालबालिकाको अधिकारलाई कानुनी संरक्षण प्रदान गर्छ।

क. शिक्षा: बालबालिकाको शिक्षामा सुधार आएको छ। धेरै बालबालिका विद्यालयमा भर्ना भएका छन् र शिक्षाको पहुँच बढेको छ।

ख. स्वास्थ्य: पाँच वर्ष मुनिका बालबालिकाको मृत्युदरमा कमी आएको छ र कुपोषणको दर घटेको छ।

४.२ चुनौतीहरू

क.बाल विवाह: नेपालमा बाल विवाह अझै पनि ठूलो समस्या हो। हरेक पाँच बालिकामध्ये दुई जनाको १८ वर्ष पुग्नुभन्दा अगावै विवाह हुन्छ।

ख. बाल श्रम: ५-१७ वर्षका हरेक तीन बालबालिकामध्ये एक बाल श्रममा संलग्न छन्, जसमा धेरैजसो जोखिमयुक्त अवस्थामा छन्।

ग. हिंसा र दुर्व्यवहार: बालबालिकामाथि हिंसा र दुर्व्यवहारको समस्या पनि गम्भीर छ। लगभग ८२ प्रतिशत बालबालिकाले घरमै हिंसात्मक अनुशासनको सामना गर्नुपर्छ।

४.३समाधानका प्रयासहरू

क. सरकारी र गैर-सरकारी प्रयासहरू: बालबालिकाको संरक्षण र विकासका लागि विभिन्न सरकारी र गैर-सरकारी संस्थाहरूले काम गरिरहेका छन्।

ख. समाजको भूमिका: समाजमा बालबालिकाको अधिकारको बारेमा जनचेतना फैलाउन र उनीहरूको संरक्षणमा समाजको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ।

नेपालमा बाल अधिकारको स्थिति सुधार गर्न अझै धेरै काम गर्नुपर्ने छ, तर हालसम्म भएका प्रगतिहरूले सकारात्मक संकेत देखाएका छन्। 

४.४ विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्य

 विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्यमा बाल अधिकारका विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्यमा धेरै महत्त्वपूर्ण पक्षहरू छन्:

क. संयुक्त राष्ट्रसंघको बाल अधिकार महासन्धि (1989): यो महासन्धि बाल अधिकारको सबैभन्दा व्यापक दस्तावेज हो, जसले बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, र सहभागिताको अधिकारलाई सुनिश्चित गर्छ¹. संसारभरिका लगभग सबै देशहरूले यस महासन्धिलाई अनुमोदन गरेका छन्².

ख. शिक्षा: विश्वभरिका धेरै देशहरूले बालबालिकाको शिक्षामा सुधार ल्याउन प्रयास गरेका छन्। युनिसेफको तथ्यांक अनुसार, २६ करोड २० लाख बालबालिकाहरू अझै पनि विद्यालयको पहुँचभन्दा बाहिर छन्।

ग. स्वास्थ्य: पाँच वर्ष मुनिका बालबालिकाको मृत्युदरमा विश्वव्यापी रूपमा कमी आएको छ। सन् १९९० देखि आजसम्म, २.६ अरब भन्दा बढी मानिसहरूले शुद्ध पानी खान पाएका छन्।

घ. बाल विवाह: विश्वभरिका धेरै देशहरूमा बाल विवाह अझै पनि ठूलो समस्या हो। ६५ करोड ५० लाख बालिकाहरू १८ वर्ष नपुग्दै विवाह बन्धनमा बाँधिएका छन्।

ङ. बाल श्रम: बाल श्रम पनि एक गम्भीर समस्या हो। लाखौं बालबालिकाहरू जोखिमयुक्त अवस्थामा काम गर्न बाध्य छन्।

च. समानता: बालबालिकालाई जात, लिङ्ग, धर्म, वा अन्य कुनै आधारमा भेदभाव नगरी समान अवसर प्रदान गर्नुपर्छ। धेरै देशहरूले यस क्षेत्रमा सुधार ल्याउन प्रयास गरिरहेका छन्।

४.५चुनौतीहरू

क. सामाजिक र सांस्कृतिक अवरोध: केही देशहरूमा सामाजिक र सांस्कृतिक मान्यताहरूले बाल अधिकारको कार्यान्वयनमा अवरोध पुर्‍याउँछन्¹.

ख.आर्थिक असमानता: गरिबी र आर्थिक असमानताले बालबालिकाको अधिकारको सुनिश्चिततामा चुनौती पुर्‍याउँछ।

४.६ समाधानका प्रयासहरू

क.सरकारी र गैर-सरकारी प्रयासहरू: बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि विभिन्न सरकारी र गैर-सरकारी संस्थाहरूले काम गरिरहेका छन्।

ख. अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग: विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले बाल अधिकारको प्रवर्द्धनमा सहयोग पुर्‍याइरहेका छन्।

बाल अधिकारको विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्यमा धेरै प्रगति भएको छ, तर अझै पनि धेरै चुनौतीहरू छन् जसलाई समाधान गर्न आवश्यक छ। 

५. बाल अधिकारको उल्लंघन

 क. बाल श्रम

बाल श्रम भनेको कुनै पनि रोजगारयुक्त कार्य हो जसले बालबालिकाको बाल्यकालमा दखल दिन सक्छ, स्कुल जानबाट रोक्छ वा मानसिक, सामाजिक र शारीरिक रूपमा असर गर्छ। नेपालमा ५-१७ वर्षका हरेक तीन बालबालिकामध्ये एक बाल श्रममा संलग्न छन्, जसमा धेरैजसो जोखिमयुक्त अवस्थामा छन्।बाल श्रमले बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, र समग्र विकासमा गम्भीर असर पार्छ।

ख. बाल विवाह

बाल विवाह भनेको कानुनी रूपमा विवाह गर्न उपयुक्त उमेरभन्दा कम उमेरमा गरिने विवाह हो। नेपालमा बाल विवाह अझै पनि ठूलो समस्या हो, जहाँ हरेक पाँच बालिकामध्ये दुई जनाको १८ वर्ष पुग्नुभन्दा अगावै विवाह हुन्छ। बाल विवाहले बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, र सामाजिक जीवनमा नकारात्मक असर पार्छ। यसले बालिकाहरूलाई समय अगावै गर्भवती हुनुपर्ने, विद्यालय छोड्नुपर्ने, र घरेलु हिंसाको शिकार हुनुपर्ने सम्भावना बढाउँछ।

 ग. बाल दुर्व्यवहार

बाल दुर्व्यवहार भनेको बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक, यौनिक, वा भावनात्मक स्तरमा गरिने दुर्व्यवहार हो।नेपालमा १ देखि १४ वर्षका लगभग ८२ प्रतिशत बालबालिकाले आफ्नो घरमै हिंसात्मक अनुशासनको सामना गर्नुपर्छ। बाल दुर्व्यवहारले बालबालिकाको आत्मसम्मान, मानसिक स्वास्थ्य, र समग्र विकासमा गम्भीर असर पार्छ।

यी सबै उल्लंघनहरूले बालबालिकाको अधिकारलाई हनन गर्छन् र उनीहरूको समग्र विकासमा बाधा पुर्‍याउँछन्। 

६. बाल अधिकारको प्रवर्द्धन

६.१   सरकारी प्रयासहरू

क. नीति र कानुन: नेपाल सरकारले बाल अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि विभिन्न नीति र कानुनहरू लागू गरेको छ। बालबालिका ऐन २०७५ ले बालबालिकाको अधिकारलाई कानुनी संरक्षण प्रदान गर्छ।

ख. शिक्षा र स्वास्थ्य कार्यक्रमहरू: सरकारले बालबालिकाको शिक्षा र स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउन विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेको छ। उदाहरणका लागि, निःशुल्क शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा प्रदान गर्ने कार्यक्रमहरू।

ग. बाल संरक्षण इकाईहरू: सरकारले बालबालिकाको सुरक्षाका लागि विशेष इकाईहरू स्थापना गरेको छ, जसले बालबालिकाको संरक्षण र न्याय सुनिश्चित गर्छ।

६.२गैर-सरकारी प्रयासहरू

क. युनिसेफ नेपाल: युनिसेफ नेपालले बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिरहेको छ। यसमा बाल संरक्षण, शिक्षा, स्वास्थ्य, र आपतकालीन सहयोग समावेश छन्.

ख. सामाजिक संस्थाहरू: विभिन्न सामाजिक संस्थाहरूले बालबालिकाको अधिकारको प्रवर्द्धनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन्। यी संस्थाहरूले बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, र सुरक्षामा काम गर्छन्.

ग. समुदायको भूमिका: समुदायमा बालबालिकाको अधिकारको बारेमा जनचेतना फैलाउन र उनीहरूको संरक्षणमा समाजको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ। विभिन्न अभियान र कार्यक्रमहरू मार्फत समाजमा बाल अधिकारको महत्त्व बुझाउने प्रयास गरिन्छ।

६.३ बाल अधिकारको संरक्षणमा समाजको भूमिका

क. जनचेतना फैलाउने: समाजमा बाल अधिकारको बारेमा जनचेतना फैलाउन महत्त्वपूर्ण छ। यसका लागि विभिन्न अभियान, कार्यशाला, र कार्यक्रमहरू आयोजना गर्न सकिन्छ।

ख. समर्थन र सहयोग: बालबालिकाको अधिकारको संरक्षणमा समाजले सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ। बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, र सुरक्षामा सहयोग पुर्‍याउन सकिन्छ।

ग. समुदायको सहभागिता: बालबालिकाको अधिकारको प्रवर्द्धनमा समुदायको सहभागिता आवश्यक छ। स्थानीय स्तरमा बालबालिकाको संरक्षण र विकासका लागि विभिन्न गतिविधिहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ।

घ. रिपोर्टिङ र निगरानी: बाल अधिकारको उल्लंघनको घटनाहरू रिपोर्ट गर्न र निगरानी गर्न समाजले सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ। यसले बालबालिकाको सुरक्षामा मद्दत पुर्‍याउँछ।

यी सबै प्रयासहरूले बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। 

७.निष्कर्ष

बाल अधिकारको महत्त्वको पुनरावलोकन

बाल अधिकार भनेको बालबालिकाहरूको जन्मसिद्ध वा नैसर्गिक अधिकार हो, जसले उनीहरूको शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, र सहभागिताको सुनिश्चितता दिन्छ। बाल अधिकारले बालबालिकाको समग्र विकास र भविष्यको सुनिश्चितता गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। बालबालिकाहरू समाजको भविष्य हुन्, र उनीहरूको अधिकारको संरक्षणले समाजको समृद्धि र विकासमा योगदान पुर्‍याउँछ।

७.१ भविष्यका लागि सुझावहरू

क. नीति र कानुनको कार्यान्वयन: बाल अधिकारको संरक्षणका लागि बनेका नीति र कानुनहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्न आवश्यक छ। यसले बालबालिकाको अधिकारको सुनिश्चितता गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ।

ख. शिक्षा र स्वास्थ्यमा लगानी: बालबालिकाको शिक्षा र स्वास्थ्यमा थप लगानी गर्नुपर्छ। गुणस्तरीय शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाले बालबालिकाको समग्र विकासमा सहयोग पुर्‍याउँछ।

ग.जनचेतना फैलाउने: बाल अधिकारको बारेमा जनचेतना फैलाउन विभिन्न अभियान र कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ। यसले समाजमा बालबालिकाको अधिकारको महत्त्व बुझाउन मद्दत पुर्‍याउँछ।

घ.समुदायको सहभागिता: बाल अधिकारको प्रवर्द्धनमा समुदायको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ। स्थानीय स्तरमा बालबालिकाको संरक्षण र विकासका लागि विभिन्न गतिविधिहरू सञ्चालन गर्न सकिन्छ।

ङ. रिपोर्टिङ र निगरानी: बाल अधिकारको उल्लंघनको घटनाहरू रिपोर्ट गर्न र निगरानी गर्न समाजले सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ। यसले बालबालिकाको सुरक्षामा मद्दत पुर्‍याउँछ।

बाल अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा सबै पक्षको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ। यसले बालबालिकाको उज्ज्वल भविष्यको सुनिश्चितता गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ। 

 सन्दर्भ सामग्रीहरू

१. बाल अधिकारसम्बन्धी प्रमुख दस्तावेजहरू

1. बाल अधिकार सम्बन्धी महासन्धि (Convention on the Rights of the Child): – बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, र सहभागिताको अधिकार सम्बन्धि जानकारी 

2. बालबालिका ऐन २०७५: 

बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि लागू गरेको ऐन, जसले बालबालिकाको अधिकारलाई कानुनी संरक्षण सम्बन्धि जानकारी

२.अनुसन्धान र रिपोर्टहरू

1. युनिसेफ नेपाल: युनिसेफले बालबालिकाको अधिकारको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि विभिन्न अनुसन्धान र रिपोर्टहरू  

2. संयुक्त राष्ट्रसंघीय रिपोर्टहरू: 

संयुक्त राष्ट्रसंघले बाल अधिकार सम्बन्धी विभिन्न रिपोर्टहरू , बालबालिकाको वर्तमान स्थिति र चुनौतीहरूको विश्लेषण सम्बन्धि जानकारी

3. समावेशी शिक्षा प्राप्तीमा अपाङ्गता भएका बालबालिकाका चुनौतीहरू: 

अपाङ्गता भएका बालबालिकाहरूको शिक्षा र अधिकारसम्बन्धी चुनौतीहरूको विश्लेषण गर्ने रिपोर्ट 

✍️✍️✍️जाहिद खाँ
शिक्षक एवं सामाजिक ,राजनीतिक बिश्लेषक

राष्ट्रिय दैनिक

राष्ट्रिय दैनिक एक लोकप्रिय नेपाली समाचार पोर्टल हो। हामी सत्य तथ्य निश्पक्ष र सन्तुलित समाचार सम्प्रेषण गर्ने तर्फ उद्दत छौँ । हाम्रा टोल,समाज, शहर वा आम जनताका चुलो चौको देखि सदन सम्म अथवा समाजका उदाहरणीय ब्यक्ति, रास्ट्रका पहरेदार हरेक बिषय हाम्रा समाचारका श्रोत हुन् । आवाज बिहिनहरुको आवाजमा साथ अनि सरकारको बेथितिमा हाम्रो निगरानी हुनेछ । हामी राजनितीको रंग भर्दैनौं तर राजनितीको चेतना अवश्य भर्ने छौं ।